ideias e informações de / ideas and informations from João Diniz Arquitetura Ltda.

JOÃO DINIZ

23.

REFLEKSJE NA TEMAT  PLACU SETE DE SETEMBRO

W BELO HORIZONTE  W BRAZYLII

23.1 TŁO HISTORYCZNE

W 1500 roku trzynaście portugalskich okrętów wyruszyło z Lizbony w celu koloni-

zacji i poszukiwania nowych szlaków handlowych do Indii Zachodnich. Żeglarz Pedro

Alvares Cabral, starając się ominąć niekorzystne dla żeglugi wody w pobliżu wybrzeży

Afryki, obrał kurs na zachód i w Wielkim Tygodniu, mającym odmienić bieg historii, dnia

21 kwietnia jego oczom ukazała się góra, której nadał nazwę Pascal, po czym wylądował

w miejscu nazwanym Porto Serugo, w regionie znanym teraz jako Bahia, jako pierwszy

Europejczyk na kontynencie południowoamerykańskim. W tym miejscu wzniesiono

pierwszy krzyż i odprawiono pierwszą mszę świętą, a Pedro Alvares objął kontrolę nad

tymi ziemiami w imieniu Korony Portugalskiej, obserwowany przez zaniepokojonych

tubylców, naturalnych panów tej ziemi.

Tutejsze czerwone drzewo o kolorze rozżarzonego węgla podsunęło pomysł na-

zwania tej krainy Brazylia1, krainy, która odtąd podlegała ciągłym transformacjom. List

odkrywcy opisujący całe wydarzenie zostaje wysłany do króla Portugalii, podczas gdy

żeglarz Pedro po dziesięciu dniach pobytu na nowo odkrytych plażach, wyrusza w dalszą

podróż do Indii, aby już nigdy z niej nie powrócić. Pozostaje po nim portugalska flaga

i perspektywa nowego imperium.

Zainteresowanie Portugalczyków i Hiszpanów amerykańskimi ziemiami doprowa-

dziło do podpisania już wcześniej, w 1494 roku, Traktatu z Tordesillas, który podzielił

tereny już odkryte i te jeszcze nie odkryte pomiędzy dwie korony. Linia demarkacyjna

położona wzdłuż południka 370 mil morskich na zachód od Wysp Zielonego Przylądka

przecięła nowy kontynent i podzieliła własność ziem przyznając Portugalii tereny leżące

na wschód od granicy, a Hiszpanii – te leżące na zachód.

Z powodu zbyt szczupłych sił i środków do skolonizowania nowych ziem Dom

Manuel, król Portugalii, w 1504 roku wyznacza dziedziczne kapitanie lub też, inaczej

mówiąc, równoległe pasy ziemi biegnące w kierunku wschód–zachód, które zostają

podarowane wybranym obywatelom Portugalii, mającym władać i odkrywać powie-

rzone tereny i przekazywać je dalej swoim potomkom. System ten zapewniał Portugalii

ciągłość posiadania ziemi i działał doskonale aż do 1822 roku, kiedy to Brazylia ogłosiła

1

Nazwa państwa Brazylia pochodzi od port. pau brasil – drzewo brezylki ciernistej (Caesalpinia echinata),

którego rdzeń dostarcza cennego czerwonego barwnika (brazyliny) (przyp. red.).

niepodległość, a kapitanie stały się prowincjami, przechodząc różnorakie podziały we-

wnętrzne, połączenia i zmiany granic.

Na początku XVII wieku, terytorium Brazylii było zajmowane najchętniej w rejonach

przybrzeżnych bliżej metropolii i kapitanii sąsiadujących z Oceanem Atlantyckim.

Od 1700 roku kilka ekspedycji rozpoczęło eksplorację w kierunku zachodnim, gdzie

odkryto złoża złota, rozpoczynając tym samym nowy okres gospodarczy w świeżo założo-

nej kapitanii Minas Gerais, której stolicą było Ouro Preto. Ta nowa aktywność ekonomiczna

przesunęła zainteresowanie z biznesu przybrzeżnego w głąb brazylijskiego lądu począt-

kując przemysł wydobywczy obecny w stolicy Ouro Preto, jak również w  miastach Ma-

riana, Sabará, São João del Rei, Serro, Congonhas do Campo, Ouro Branco, Diamantina…

Ten okres zaznacza się postępem w dziedzinie urbanistyki, architektury, rzeźby,

literatury, sztuki i szeroko rozumianej kultury. Barok z Minas Gerais ukształtował nieby-

wale ważną historyczną scenerię tego regionu w kontekście politycznym i kulturalnym

w skali całego kraju. Wrzenie intelektualne doprowadziło w 1789 roku do wybuchu

działań separatystycznych, znanych pod hasłem „niedyskrecja w Minas”, który zapropo-

nował uniezależnienie Brazylii od portugalskiej domeny, cenzury, podatków i dominacji

polityczno-ekonomicznej. Ruch powstańczy wydał wielkiego narodowego męczennika

i  bohatera: Tiradentesa, urodzonego jako Joaquim José da Silva Xavier, z zawodu den-

tystę, później przywódcę intelektualnego i politycznego.

Wraz z upadkiem znaczenia eksploatacji złota, pod koniec XVII wieku pojawiły się

nowe gałęzie gospodarki: rolnictwo i hodowla bydła umożliwiała rozwój innym prowin-

cjom kraju. Nowy impuls na terenach górskich daje także rozpoczęcie pod koniec XIX

wieku wydobycia obfitych (15 mld t) złóż żelaza, m.in. z otaczających Ouro Preto wzgórz

Serra do Curral del Rey.

Ouro Preto z powodu położenia w wąskiej górskiej dolinie miało ograniczone możli-

wości rozwoju i nie spełniało warunków do bycia regionalną stolicą w nowej rzeczywisto-

ści gospodarczej, świeżej republice i nowym stuleciu chcącym zapomnieć o kolonialnej

przeszłości. Ouro Preto było pierwszym brazylijskim miastem ogłoszonym w 1980 roku

przez UNESCO Miejscem Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Historycznego.

23.2. BELO HORIZONTE

23.2.1. Plan Reisa – Bicalho

W 1893 roku, ówczesny prezydent republiki – Afonso Pena – decyduje się wybudować

w pobliżu pasma Curral del Rey nowe miasto o nazwie Belo Horizonte, oficjalnie założone

w 1897 roku jako nowa stolica stanu Minas Gerais. Inżynierowie Aarão Reis i Francisco

Bicalho kierują projektem i realizacją. Plany zakładały podwójną siatkę ortogonalną

o kącie 45° wraz z siatką prostopadłych kwartałów o bokach długości 100 metrów, prze-

ciętą drugą siatką ułożoną po przekątnej, dającą więcej przestrzeni, z  szerokimi alejami

umożliwiającymi dynamiczny przepływ ruchu.

Zróżnicowana rzeźba terenu kontrastuje z planem urbanistycznym, przez nałożenie

tego co wytyczone, na to co naturalne, tworząc mieszankę sensualności i racjonalizmu wy-

rażoną przez topografię i projekt (ryc. 61). Ten racjonalny plan ogranicza Aleja Obwodowa,

o średnicy około dwóch kilometrów, na której, w charakterystycznych punktach przecięcia

siatki planu z naturalnymi formami terenu, powstały przestrzenie dla placów i rynków.

Projekt wpisuje się w tradycje urbanistyczne dziewiętnastowiecznych metropolii,

w którym racjonalne amerykańskie linie kwartałów zostały skorygowane przez szerokie,

skośnie poprowadzone autostrady, pozostawione puste przestrzenie oraz przez monu-

mentalne europejskie inspiracje pozostające pod wyraźnym wpływem Haussmanna.

23.2.2. Miejsca konwergencji

Prostopadłe skrzyżowanie głównych alei miasta, Afonso Pena i Amazonas, jest

przecięte po przekątnej przez ulice Rio de Janeiro i Carijós, formując ośmioramienną

gwiazdę. To miejsce, położone w samym centrum geograficznym Belo Horizonte, jest

znane jako plac Sete de Setembro, nazwany tak w 1922 roku podczas obchodów setnej

rocznicy niepodległości Brazylii.

Plac ten stanowi symboliczne serce miasta, punkt promieniowania jego gospo-

darczego i społecznego pulsu. Od czasu powstania plac zmieniał swoje ukształtowa-

nie przestrzenne.

Ryc. 61. Plan Belo Horizonte według projektu Aarão Reisa z końca XIX wieku.

W roku 1902 wprowadzono miejski system tramwajowy i na placu znalazła się głów-

na stacja przesiadkowa. Plac mieści również wiele ważnych i symbolicznych budynków,

takich jak wciąż istniejący budynek Banco Hipotecário z 1911 roku, obelisk z 1922 roku,

„Lizak” projektu architekta Antonio Rego, teatr Brasil Cine w stylu art-deco z 1932 roku,

autorstwa Ângelo Alberto Murgela, zmodernizowany i przekształcony w 2010 roku

w Centrum Kulturalne Vallourec & Mannesmann przez architekta Alípio Castelo Branco,

budynek Banco da Lavoura, zaprojektowany w 1946 roku przez Álvaro Vitala Brasilia,

który zdobył nagrodę Pierwszego Biennale Architektury w Sao Paulo, i  wreszcie budynek

Banco Mineiro da Produção z 1951 roku, autorstwa Oscara Niemeyera.

Plac to nie tylko przestrzeń przeznaczona wyłącznie dla publiczności. Fotografie

z pierwszych dekad XX wieku pokazują przechodniów użytkujących plac wspólnie

z  tramwajami, automobilami, a nawet zwierzętami (ryc. 62), zarazem ukazując jego rolę

jako przestrzeni przede wszystkim wielofunkcyjnej. Na początku lat 70. XX wieku cztery

kwartały zabudowy najbliższe centrum zostały wyłączone z ruchu kołowego stając się

strefą pieszą, przeznaczoną wyłącznie jako przejście i przestrzeń dla ludzi, tym samym

tworząc prawdziwy plac, chociaż wciąż rozczłonkowany na cztery sekcje.

Pomimo swojego wyłącznie pieszego przeznaczenia, trzy sektory nie otrzymały

odpowiedniego zagospodarowania służącego temu celowi. W rzeczywistości, po-

wstanie tych czterech przestrzeni okazuje się być uzależnione od właściwej korekty

systemu ruchu kołowego, która miała ograniczyć przepływ ruchu jedynie do dwóch

alei (ryc. 63).

23.2.3. Projekt centrum

W 1989 roku Urząd Miasta ogłasza narodowy konkurs ideowy na zagospodarowanie

śródmieścia Belo Horizonte. W konkursie wzięło udział niemal 80 zespołów z całego kraju,

Ryc. 62. Plac Sete de Setembro w latach 40. XX wieku.

spośród których nagrodzono trzy zespoły: zespół pod kierunkiem Manuela Rodriguesa

Alvesa, pracownię Any Marii Schimidt i Marii Elisy Baptisty oraz zespół Mauricia Andrésa

Ribeiro. Architekt Mauricio Andrés Ribeiro, stosując podejście ekologiczne, przedstawił

wizję centralnej części miasta w kontekście niskiego zużycia energii oraz prób wprowa-

dzenia zmian polegających na wykorzystaniu topografii, poprzez unikanie pokonywania

stromych stoków a tym samym odwrócenie funkcjonalnej i  linearnej logiki ruchu na rzecz

bardziej organicznego systemu, zintegrowanego z ukształtowaniem geograficznym.

System ten miałby współdziałać z transportem publicznym i  tworzyć punkty koncen-

trujące się w miejscach nowych placów-oaz w  centralnej części przestrzeni wypełnionej

przez budynki i trasy ruchu.

Mauricio Andrés zaprosił do współpracy pracy pięć biur architektonicznych, z których

każde miało zająć się innym fragmentem obszaru.

Następnie uformowano Zespół 3834, składający się z tych biur/zespołów: Éolo Maia/

Jô Vasconcellos/Flávio Grillo, którzy mieli pracować nad centralną częścią wokół placu

Sete de Setembro, następnie zespół Álvaro Veveco Hardy’ego/Marizy Machado Coelho,

którzy mieli się skoncentrować na nowych propozycjach dla terminala autobusowego,

potem zespół Gustavo Penny i partnerów, którzy zajęli się zaprojektowaniem osi ulicy

Caetés, pasa usługowego nazwanego  „Osią Trzech Dróg”, następnie zespół Jasona Santy

Rosy, który zajął się rynkiem kwiatowym, oraz zespół składający się z  João Diniza/Graçy

Moury/Márcii Moreiry, którzy pracowali nad stworzeniem  „Palmeiras Alameda” – spe-

cjalnego punktu w Alei Amazonas.

Na podstawie wyników tego konkursu w 1991 roku administracja miejska zaprosiła

Zespół 3834 do pracy przy rewitalizacji placu i starej stacji tramwajowej przekształconej

w Rynek Kwiatowy. Pięć biur tworzących Zespół 3834 zdecydowało się najpierw przedys-

kutować dwa projekty razem, a następnie podzielić je na pięć zadań: Rynek Kwiatowy

oraz cztery sekcje piesze placu Sete de Setembro.

Ryc. 63. Plac Sete de Setembro latach 80. XX wieku

Zespół prowadzony przez Jasona Santę Rosę otrzymał Rynek Kwiatowy, a pozostałe

cztery biura zajęły się placem, łącznie z przestrzenią centralną i jej sekcjami.

23.2.4. Nieformalne centrum kultury

Aktywne środowisko kulturalne działające w Belo Horizonte we wczesnych latach 90.

XX wieku miało również członków pośród Zespołu 3834. Od początku lat 80. XX wieku,

miasto przeżywało intelektualne odrodzenie. Awangarda kulturalna Minas Gerais, która

w sposób naturalny migrowała do największych miast Brazylii, takich jak Rio de Janeiro

czy Sao Paulo, zdecydowała od tego momentu pozostać w swoim rodzinnym mieście

w swoistej atmosferze docenienia swoich korzeni i wiary w nowe, promieniujące cen-

trum myśli, które właśnie narodziło się w tym mieście. Muzycznym wydarzeniom, które

dokonywały się w Clube da Esquina, wraz z ruchem muzyki pop Miltona Nascimento,

grupą taneczną Corpo, która zaczynała zdobywać międzynarodową reputację, grupą

teatralną Galpão, grupą eksperymentów dźwiękowych Uakti, towarzyszyły inne liczne

przedsięwzięcia na polu sztuk plastycznych, literatury i rzeźby.

Te wydarzenia dokonywały się w nieformalnej atmosferze integracji, a przestrzenie

publiczne miasta stawały się naturalnymi scenami dla imprez i debat; bary, galerie sztu-

ki, teatry i domy prywatne pełniły rolę spontanicznych forów inspiracji i rozwoju idei.

Architekci także chcieli być częścią tego całego zamieszania.

Éolo Maia i Álvaro „Veveco” Hardy zdecydowali się powołać szerszą grupę, która

założyła magazyny „Vão Livre” i  „Pampulha”, nazwane tak na cześć jeziora, gdzie w la-

tach 40. XX wieku została zrealizowana znacząca liczba projektów młodego Oscara

Niemeyera, zaproszonego przez Juscelino Kubitschka, ówczesnego prezydenta miasta,

a późniejszego gubernatora i prezydenta, który przy pomocy tego samego architekta

zbudował później Brasilię, nową stolicę federalną. „Pampulha” jest rozpoznawana jako

„miejsce narodzin” architektury brazylijskiej, a budynki takie jak kościół św. Franciszka,

Casa do Baile, Casino – teraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej – czy też Yacht Club stały się

sławne, podziwiane i inspirujące na całym świecie.

23.3. NOWY PLAC SETE DE SETEMBRO

Architekci z Zespołu 3834 pracowali już poprzednio razem przy „Sensations Project”,

innowacyjnej propozycji dla wiejskiego hotelu, prowadzonego przez George’a Hardy’e-

go, gdzie każda jednostka mieszkalna stanowiła osobny domek zaprojektowany przez

architekta i artystę plastyka. Praca została nagrodzona podczas Drugiego Biennale Archi-

tektury w Sao Paulo w 1993 roku, ze „specjalnym wyróżnieniem” za całościowy charakter

i różnorodność, co zachęciło grupę do wspólnego zaprojektowania placu.

Członkowie Zespołu 3834 najpierw przedyskutowali wytyczne koncepcyjne i wspól-

nie zaprojektowali punkty centralne placu Sete de Setembro, z czego wyniknęły wspólne

rozwiązania dla całej przestrzeni wraz z pomysłami na wyposażenie i drzewa pojawiające

się w centralnym pierścieniu, przywołujące na pamięć gęsty pas zieleni z dawnych foto-

grafii, wraz z głównym systemem oświetlenia środkowej części, barierami ochronnymi ze

stali nierdzewnej, nowymi stoiskami z prasą, koszami na śmieci, budkami telefonicznymi

oraz z odrestaurowanym i przekomponowanym centralnym obeliskiem – „Lizakiem”.

Kolejnym, zgodnym punktem było szerokie użycie solidnych materiałów podkre-

ślających nie tylko trwałość, ale również niskie nakłady eksploatacyjne przyszłego zago-

spodarowania, a tym samym wywołujące uczucie pewności siebie wśród użytkowników

i uświadamiające im, że przestrzenie publiczne nie należą do nikogo konkretnego, ale

do wszystkich.

Dodatkowo efekt miał być osiągnięty poprzez racjonalne pogrupowanie elementów

małej architektury, pozostawienie wysokich drzew, wraz z usunięciem staromodnych

kwietników oraz wprowadzenie nowego oświetlenia podkreślającego architekturę

i sprzyjającemu dobremu samopoczuciu i bezpieczeństwu.

Strefy piesze, które są przestrzeniami koegzystencji na placu, gdzie mają miejsce

różne działania w czterech wyróżnionych strefach, znane są jako sekcje A i C ulicy Carijós

oraz B i D ulicy Rio de Janeiro .

Zespół prowadzony przez Jasona Santę Rosę był odpowiedzialny za Rynek Kwiatowy,

jego rewitalizację i wyposażenie w punkt informacji kulturalnej i turystycznej. Zespół Éolo

Maia, Jô Vasconcellosa i Flávio Grillo zaprojektował sekcję A proponując pęk metalowych

kolumn podkreślających centrum placu i pełniących rolę podparcia dla oświetlenia,

a także umeblowanie, stojaki dla prasy, budki telefoniczne, ławki tworząc organiczn a,

przyjazną ludziom przestrzeń ulicy (ryc. 64).

Zespół prowadzony przez Gustavo Pennę pracował nad topografią sekcji B, gdzie

w górnej strefie znajduje się coś w rodzaju wnęki, pod szklanym przekryciem (ryc. 65),

która ma odpowiednik w konstrukcji sąsiadującego budynku, gdzie znajduje się również

spora kubatura służąca jako punkt skupiający, bezpośrednio związany z centrum placu.

Sekcja C została zaprojektowana przez Álvaro „Veveco” Hardy’ego i Marizę M. Coelho,

którzy nadali ulicy formę czegoś w rodzaju podłużnej platformy, przestrzeni koegzy-

Ryc. 64. Sekcja A placu Sete de Setembro, ul. Carijós 1.

Ryc. 65. Sekcja B placu Sete de Setembro, ul. Rio de Janeiro 1.

Ryc. 67. Sekcja D placu Sete de Setembro, ul. Rio de Janeiro 2.

Ryc. 66. Sekcja C placu Sete de Setembro, ul. Carijós Street 2.

stencji dla pieszych, sprzedawców i pucybutów (ryc. 66), osłoniętej przez metalowe,

podświetlone przekrycie.

Zespół w składzie: João Diniz, Graça Moura i Márcia Moreira pracował nad sekcją

D, gdzie w górnej części występuje zespół siedmiu dużych form, łączących ławki z la-

tarniami i tworząc rodzaj miejskiego „salonu” przy budynkach komercyjnych i hotelu,

w centralnej, pustej przestrzeni o intensywnym ruchu pieszym ukierunkowanym na

garaż, natomiast w części dolnej znajduje się półkoliste zadaszenie przeznaczone dla

rzemieślników (ryc. 67).

Sekcje A, B, C i D placu później nazwano na cześć plemion żyjących w stanie Minas

Gerais, a mianowicie: Maxacali, Xacriabá, Krenak i Pataxó.

Poszczególne projekty wypracowane przez „podzespoły” zaowocowały wynikiem

określonym przez samych autorów jako „braterska różnorodność” , tworząca nową jakość

na placu Sete de Setembro, z atmosferą wolności i wielorakości.

Stalowe i metaliczne struktury w czterech wspomnianych sekcjach jawią się jako

główny element konstrukcyjny, oddający cechy architektury współczesnej stanu Mi-

nas Gerais, w którym zawsze stosowano ten materiał, co w sposób naturalny wynikało

z uwarunkowań geograficznych, zasobów naturalnych oraz obecności zakładów prze-

mysłowych i hutniczych.

Projekt na zagospodarowanie placu Sete de Setembro został zatwierdzony w roku

1991 i udostępniony publiczności oraz władzom. Został przyjęty entuzjastycznie.

W 1992 roku projekt oraz jego autorzy reprezentowali Brazylię na piątej edycji SAL –

Seminariów o Architekturze w Ameryce Łacińskiej w Santiago de Chile. Ich tematem były

„Nowe centra miejskie podczas transformacji”. Od tamtej pory, nowo wybierane władze

miejskie i stanowe, mimo różnych poglądów i opcji politycznych nie były zainteresowane

zrealizowaniem projektu, aż do 2003 roku, kiedy to władze miejskie Fernando Pimentela

i stanowe Aécio Nevesa, po ponad dziesięciu latach od powstania koncepcji, w końcu

zrealizowały plac według propozycji projektowej i oddały go do użytku.

23.4. SKUTKI DLA CENTRUM MIASTA

Dzięki realizacji projektu placu Sete de Setembro, w centralnej części miasta zaczęły

zachodzić różnorodne procesy rewitalizacyjne.

Akceptacja projektu i wynikająca z niego jakość powstałego środowiska bez wątpie-

nia wpłynęły na rewitalizację Placu Estação, Rui Barbosa, Serraria Souza Pinto – obecnie

centrum rozrywkowego, Cine Brasil – obecnie centrum kulturalnego V&M, Placu Raul

Soares, dawnego Cine Guarani – obecnie Muzeum Inimá de Paula, i ostatnio, na prze-

kształcenie Placu Liberdade w centrum kulturalne, poprzez rewitalizację kilku budynków,

używanych dotychczas przez rząd stanowy.

Śródmieście Belo Horizonte2 charakteryzuje się koncentracją wielu budynków

mieszkalnych wybudowanych, w odróżnieniu od innych brazylijskich miast, w latach

50. i 70. XX wieku, bujnym życiem nocnym ulic tej części miasta. Dlatego też, wszelkie

interwencje podnoszą jakość życia mieszkańców tego rejonu miasta.

Do lat 80. XX wieku śródmieście Belo Horizonte, podobnie jak i innych brazylijskich

miast, było utożsamiane z opuszczeniem, degradacją środowiskową, brakiem bezpie-

czeństwa, chaotycznym ruchem kołowym, a nawet prostytucją i narkomanią, co dopro-

wadziło do ucieczki mieszkańców do osiedli mieszkaniowych w górnej części miasta,

wybudowania wielu malli handlowych i pojawienia się „kultury instalacji alarmowych

i płotów pod napięciem” wokół domów. Taka segregacja społeczna izoluje elity od resz-

ty populacji, tworząc rodzaj kulturowego apartheidu prowadzącego do postępującej

konfrontacji społecznej.

Od lat 90. XX wieku miasto cieszy się wymienioną wcześniej, bezprecedensową

współpracą władz miejskich i stanowych. Do tego należy dodać wzrastającą świado-

mość społeczną związaną z poszanowaniem historii, zabytków i innych miejsc pamięci

eklektycznego i nowoczesnego dziedzictwa, świadomość wydarzeń mających miejsce

w przestrzeniach publicznych, praktykowanie demokracji, poszanowanie mniejszości,

dostępność i ogólną akceptację idei rewitalizacji.

Do tego wiek XXI wskazuje potrzebę zwiększenia znaczenia centrów miast jako

biegunów koncentracji i współużytkowania infrastruktury, co ma prowadzić miasta

w kierunku niższego zużycia energii, w opozycji do poprzednich modeli, odrzucających

koncentrację i broniących idyllicznej i indywidualistycznej wizji miasta-ogrodu.

Rewitalizacja placu Sete de Setembro w Belo Horizonte w 2003 roku wydaje się wy-

znaczać nowe postawy nie tylko dla lokalnych rządów, ale również dla innych sektorów

prywatnych i publicznych, a nawet dla całego społeczeństwa, zmierzające w kierunku

nowego podejścia do miasta, do współdziałania i partycypacji w procesach decyzyjnych

dotyczących użytkowania przestrzeni.

Wciąż jest zbyt dużo do zrobienia w celu zniwelowania nierówności społecznych

w sensie bardziej równego poziomu dochodów oraz dostępu do mieszkań i edukacji,

szerszego dostępu do infrastruktury, higieny i służby zdrowia, wydajnego systemu

transportu publicznego oraz jakości sieci dróg. Pozytywną lekcją, jaką może nam dać

poprawa jakości przestrzeni publicznej, jest wspólne jej użytkowanie, społeczna akcep-

tacja, utożsamianie się z miejscem i spontaniczna dbałość o nie.

Ponieważ nie jest możliwe rozwiązanie wszystkich problemów na raz, te konkretne

działania, jak mówi Jaime Lerner, dobrze się sprawdzają, jeśli są rozumiane w sensie

miejskiej akupunktury, która dobrze przeprowadzona emanuje pozytywną energią

i  oddziałuje uzdrawiająco na całą otaczającą strukturę miejską.

2

Belo Horizonte jest dziś wielką aglomeracją liczącą w granicach miasta 2,5 mln mieszkańców a ponad 5 mln

na obszarze całej metropolii (przyp. red.).

João DINIZ, dr

Uniwersytet FUMEC, Szkoła Architektury oraz Fundacja Edukacji i Kultury Minas Gerais,

Av. Afonso Pena, 3880, 5º Andar – Cruzeiro, 30130-0009 – Belo Horizonte/MG, Brazylia.